پایان نامه: برّرسی و تحلیل عوامل فروپاشی جوامع از منظر امام علی (علیه السلام) با تأکید بر نهج البلاغه
گرایش نهج البلاغه
عنـــوان پایان نامــه
برّرسی و تحلیل عوامل فروپاشی جوامع از منظر امام علی (علیه السلام) با تأکید بر نهج البلاغه
استاد راهنما
استاد معزّز مصطفی دلشاد تهرانی
ماه و سال دفاع
دی ۱۳۹۲
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
چکیده
نهج البلاغه، از جمله کتبی است که حاوی موضوعات گوناگون می‌باشد، و هر کس به اندازۀ تشنگی خود، از این دریا چشیده است. یکی از مباحثی که بایستی بدان توجّه کرد، عواملی است که مربوط به اقبال و ادبار دولت‌ها می‌شود. هر دولت و حکومتی، برای این‌که سالیان بیشتری حکومت کند و استوار بماند، لازم است اصول و روش‌هایی را به کار بندد، تا اقبالش بر ادبارش غلبه کند و بر اریکۀ قدرت، مدّت زمان بیشتری تکیه زند. حضرت علی (×)، از موضع رهبری و حکومت بر یک جامعۀ اسلامی، در سخنان خویش به عوامل فروپاشی و انحطاط جوامع اشاره نموده است که لازم است این عوامل دسته‌بندی و مرتّب شود و آن‌ها را به‌صورت منسجم آورد. تشخیص مسیر درست و جلوگیری از انحراف، گمراهی و افراط و تفریط، حکومت را به اهداف عالیۀ خویش می‌رساند و یک زندگی راحت را به جامعه ارزانی می‌دارد.
رسالۀ پیش رو با بهره گرفتن از روش کتابخانه‌ای نوشته شده است و با جمع‌آوری و دسته‌بندی مطالب مربوطه از آموزه‌های امام علی (×) به تشکیل خانواده حدیث پرداخته شده است. در این رساله با توجّه به فرمایشات امیرالمؤمنین علی (×) عوامل فروپاشی جوامع به چهار قسمت تفکیک شده است. عوامل سیاسی مانند: ولایت‌ناپذیری، استبداد و خودکامگی و قدرت‌طلبی که ظهورش در یک حکومت فروپاشی آن‌را رقم خواهد زد. از نگاه امیرالمؤمنین (×) عامل دیگری که سقوط یک جامعه را در پی دارد، عوامل اجتماعی است. اختلاف و تفرقه، جهادگریزی و ترک امر به معروف از جملۀ این عوامل است. عوامل فرهنگی، شامل مواردی همچون، دنیاطلبی، وارونگی ارزشی، جهل و نادانی و. است که ظهور آن در یک حکومت ملازم با فروپاشی است. آخرین عوامل فروپاشی عوامل اثرگذار عرصۀ اقتصادی است که مباحثی مانند، فقر و ناداری، فرورفتن در کام‌رانی، تصرّف در بیت‌المال، توزیع نابرابر امکانات از جملۀ این عوامل است. در پایان هر فصل نیز عوامل تحکیم‌کننده را مطرح نموده‌ایم. عواملی که در چهار حوزۀ عنوان شده، از انحطاط جوامع و سقوط آن‌ها جلوگیری می‌کند. مانند: ولایت‌پذیری، اتّحاد و انسجام ملّی، آگاهی و بصیرت، حراست از بیت‌المال و رفاه عمومی.
کلیدواژه‌ها: سقوط، انحطاط، فروپاشی، جوامع، امام علی (×)، نهج البلاغه.
بخش اوّل کلّیات و مفاهیم ۱۵
فصل اوّل کلّیات و مفاهیم ۱۶
- ۱٫ بیان مسألۀ تحقیق. ۱۷
- ۱٫ سؤالات تحقیق. ۱۷
- ۱٫ فرضیّات تحقیق. ۱۸
- ۱٫ ضرورت و اهداف تحقیق. ۱۸
- ۱٫ پیشینۀ تحقیق. ۱۹
- ۱٫ مفاهیم ۲۱
- ۶٫ ۱٫ انحطاط. ۲۱
- ۱٫ ۶٫ ۱٫ مفاهیم مترادف انحطاط. ۲۲
- ۶٫ ۱٫ جامعه ۲۴
- ۲٫ ۶٫ ۱٫ مفاهیم مترادف جامعه ۲۵
بخش دوم عوامل سیاسی اجتماعی فروپاشی جوامع. ۲۶
فصل دوم عوامل سیاسی فروپاشی جوامع. ۲۷
- ۲٫ عوامل سیاسی آسیب‌زننده به جامعه ۲۸
- ۱٫ ۲٫ ولایت‌ناپذیری. ۲۸
- ۱٫ ۱٫ ۲٫ ولایت‌ناپذیری علی‌رغم ضرورت وجود رهبری. ۲۸
- ۱٫ ۱٫ ۲٫ تضعیف رهبری. ۲۹
- ۱٫ ۲٫ استبداد و خودکامگی. ۳۹
- ۲٫ ۱٫ ۲٫ مفهوم‌شناسی. ۳۹
- ۲٫ ۱٫ ۲٫ حسّاسیّت امام علی (×) در نفی خودکامگی. ۴۱
- ۲٫ ۱٫ ۲٫ استبداد، عامل تباهی. ۴۵
- ۲٫ ۱٫ ۲٫ حکومت عثمان، حکومت مستبدّانه ۴۷
- ۲٫ ۱٫ ۲٫ پیامدهای استبداد ۴۸
- ۱٫ ۲٫ قدرت‌طلبی. ۴۸
- ۳٫ ۱٫ ۲٫ قدرت، زمینۀ استبداد ۵۰
- ۳٫ ۱٫ ۲٫ آفات قدرت‌طلبی. ۵۰
- ۱٫ ۲٫ خشونت‌ورزی. ۵۲
- ۴٫ ۱٫ ۲٫ مفهوم‌شناسی. ۵۲
- ۴٫ ۱٫ ۲٫ خشونت‌ورزی بدترین خصلت ۵۲
- ۲٫ عوامل سیاسی تحکیم‌کنندۀ جامعه ۵۴
- ۲٫ ۲٫ ولایت‌پذیری. ۵۴
- ۱٫ ۲٫ ۲٫ نقش اساسی رهبری. ۵۴
- ۱٫ ۲٫ ۲٫ عوامل موفّقیّت در رهبری. ۵۸
- ۲٫ ۱٫ ۲٫ ۲٫ رعایت حقوق دو طرفه ۶۱
- ۲٫ ۲٫ آگاهی بخشی و بصیرت ۶۲
- ۲٫ ۲٫ ۲٫ مفهوم‌شناسی. ۶۳
- ۲٫ ۲٫ ۲٫ نقش بصیرت در رفع خودکامگی. ۶۳
- ۲٫ ۲٫ ۲٫ بصیرت‌افزایی‌های حضرت علی (×) ۶۳
- ۲٫ ۲٫ مشورت ۶۶
- ۲٫ ۲٫ به‌سامانی نظام حکومتی وارسته از خودکامگی. ۶۹
- ۴٫ ۲٫ ۲٫ دقّت در گزینش کارکنان. ۶۹
- ۴٫ ۲٫ ۲٫ انتقادپذیری. ۷۰
- ۲٫ ۲٫ حاکمیّت فرهنگ عقلانیت و دوراندیشی. ۷۱
- ۵٫ ۲٫ ۲٫ تعقّل. ۷۱
- ۵٫ ۲٫ ۲٫ تفکّر. ۷۲
- ۵٫ ۲٫ ۲٫ تدبّر. ۷۵
- ۵٫ ۲٫ ۲٫ نظارت و بازرسی. ۷۹
- ۲٫ ۲٫ نبود فرهنگ قدرت‌طلبی. ۸۱
- ۲٫ ۲٫ مهرورزی. ۸۴
- ۲٫ ۲٫ رفق‌ورزی. ۸۵
- ۸٫ ۲٫ ۲٫ مفهوم‌شناسی. ۸۶
- ۸٫ ۲٫ ۲٫ رفق‌ورزی در حکومت ۸۶
فصل سوم عوامل اجتماعی فروپاشی جوامع. ۹۰
- ۳٫ عوامل اجتماعی آسیب‌زننده به جامعه ۹۱
- ۱٫ ۳٫ اختلاف و تفرقه ۹۱
- ۱٫ ۱٫ ۳٫ اختلاف، عامل شکست و نابودی. ۹۱
- ۱٫ ۱٫ ۳٫ عوامل اختلاف ۹۵
- ۱٫ ۳٫ جهاد گریزی. ۱۰۰
- ۲٫ ۱٫ ۳٫ مفهوم‌شناسی. ۱۰۰
- ۲٫ ۱٫ ۳٫ جهاد دفاعی. ۱۰۲
- ۲٫ ۱٫ ۳٫ جهادگریزی، عامل شکست ۱۰۲
- ۱٫ ۳٫ ترک امر به معروف و نهی از منکر. ۱۰۴
- ۳٫ ۱٫ ۳٫ مفهوم‌شناسی. ۱۰۵
- ۳٫ ۱٫ ۳٫ آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر. ۱۰۵
- ۱٫ ۳٫ ظلم و بی عدالتی. ۱۰۷
- ۴٫ ۱٫ ۳٫ مفهوم‌شناسی. ۱۰۸
- ۴٫ ۱٫ ۳٫ ظلم و ستم عامل نابودی. ۱۰۸
- ۴٫ ۱٫ ۳٫ انواع ظلم ۱۱۲
- ۴٫ ۱٫ ۳٫ بدترین ظلم، ظلم به بندگان. ۱۱۳
- ۵٫ ۱٫ ۳٫ اقسام آزادی. ۱۱۵
- ۳٫ عوامل اجتماعی تحکیم‌کنندۀ جامعه ۱۲۱
- ۲٫ ۳٫ اتّحاد و انسجام ملّی. ۱۲۱
- ۱٫ ۲٫ ۳٫ توصیه به همبستگی. ۱۲۲
- ۱٫ ۲٫ ۳٫ آثار وحدت و پیوستگی اجتماعی. ۱۲۳
- ۲٫ ۳٫ حاکمیّت فرهنگ جهاد ۱۲۷
- ۲٫ ۲٫ ۳٫ پای‌بندی به دفاع مشروع. ۱۲۷
- ۲٫ ۳٫ امر به معروف و نهی از منکر. ۱۲۸
اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر. ۱۲۸
- ۳٫ ۲٫ ۳٫ آثار امر به معروف و نهی ازمنکر. ۱۲۸
- ۲٫ ۳٫ عدالت ۱۳۱
- ۴٫ ۲٫ ۳٫ مفهوم‌شناسی. ۱۳۱
- ۴٫ ۲٫ ۳٫ اهمیّت عدالت ۱۳۱
- ۴٫ ۲٫ ۳٫ ویژگی‌ها و آثار عدالت ۱۳۳
- ۴٫ ۲٫ ۳٫ حاکمان موفّق. ۱۳۴
- ۲٫ ۳٫ انصاف ۱۳۵
- ۵٫ ۲٫ ۳٫ مفهوم‌شناسی. ۱۳۵
- ۵٫ ۲٫ ۳٫ انصاف، شاخصۀ یک جامعۀ بالنده ۱۳۵
- ۲٫ ۳٫ پاسداشت آزادی‌های عمومی. ۱۳۸
- ۶٫ ۲٫ ۳٫ بسترهای آزادی. ۱۴۰
- ۲٫ ۳٫ مشارکت عمومی در همۀ عرصه‌ها ۱۴۳
- ۴٫ عوامل فرهنگی آسیب‌زننده به جامعه ۱۴۷
- ۱٫ ۴٫ دنیاطلبی. ۱۴۷
- ۱٫ ۱٫ ۴٫ مفهوم‌شناسی. ۱۴۸
- ۱٫ ۱٫ ۴٫ دنیای مذموم و دنیای ممدوح. ۱۴۸
- ۱٫ ۱٫ ۴٫ دنیاطلبی، ریشۀ همۀ فساد‌ها ۱۴۹
- ۱٫ ۱٫ ۴٫ بی‌میلی امام نسبت به دنیا ۱۵۰
- ۱٫ ۱٫ ۴٫ دنیاطلبی عامل ویرانی. ۱۵۲
- ۱٫ ۱٫ ۴٫ آرزوهای طولانی برای زیستن در دنیا ۱۵۴
- ۱٫ ۴٫ وارونگی ارزشی در جامعه ۱۵۵
- ۲٫ ۱٫ ۴٫ وارونگی ارزشی در بیان حضرت امیر (×) ۱۵۶
- ۲٫ ۱٫ ۴٫ وارونگی در آینده ۱۵۸
- ۲٫ ۱٫ ۴٫ وارونگی ارزشی مقدّمۀ سقوط. ۱۵۸
- ۱٫ ۴٫ برسرکار آمدن نابخردان و نابه‌کاران. ۱۵۹
- ۱٫ ۴٫ جهل و نادانی. ۱۶۲
- ۴٫ عوامل فرهنگی تحکیم‌کنندۀ جامعه ۱۶۷
- ۲٫ ۴٫ نگاه درست به دنیا ۱۶۸
- ۱٫ ۲٫ ۴٫ سیرۀ علوی، همدردی با مستضعفان. ۱۶۸
- ۲٫ ۴٫ آموزش و پرورش عمومی. ۱۷۰
- ۲٫ ۴٫ علم و آگاهی. ۱۷۱
- ۳٫ ۲٫ ۴٫ اهمیّت آگاهی. ۱۷۲
- ۳٫ ۲٫ ۴٫آگاهی حقّ مردمان. ۱۷۳
- ۲٫ ۴٫ مدیریّت خردمندان و تدبیرورزان. ۱۷۵
- ۲٫ ۴٫ عبرت‌گرفتن از گذشتگان. ۱۷۸
- ۵٫ ۲٫ ۴٫ مفهوم‌شناسی. ۱۷۹
- ۵٫ ۲٫ ۴٫ تشابه‌پذیری رویدادها ۱۷۹
- ۵٫ ۲٫ ۴٫ توصیه به عبرت‌‌پذیری. ۱۸۰
- ۵٫ ۲٫ ۴٫ نتیجۀ عبرت‌گیری. ۱۸۵
- ۵٫ عوامل اقتصادی آسیب‌زننده به جامعه ۱۸۹
- ۱٫ ۵٫ فقر و ناداری. ۱۸۹
- ۱٫ ۱٫ ۵٫ نگاه منفی به فقر و ناداری. ۱۹۰
- ۱٫ ۱٫ ۵٫ فقر عامل نابودی. ۱۹۲
- ۱٫ ۵٫ تصرّف در بیت المال. ۱۹۶
- ۲٫ ۱٫ ۵٫ خطر اطرافیان. ۱۹۷
- ۱٫ ۵٫ فرو رفتن در کام‌رانی. ۱۹۸
- ۱٫ ۵٫ توزیع نابرابر امکانات ۲۰۳
- ۵٫ عوامل اقتصادی تحکیم‌کنندۀ جامعه ۲۰۴
- ۲٫ ۵٫ سفارش درباره مستضعفان و طبقۀ فرودین. ۲۰۵
- ۲٫ ۵٫ رفاه عمومی. ۲۰۹
- ۲٫ ۵٫ مالیات با برنامه ۲۱۱
- ۲٫ ۵٫ حراست از بیت‌المال. ۲۱۳
- ۴٫ ۲٫ ۵٫ مفهوم‌شناسی. ۲۱۳
- ۴٫ ۲٫ ۵٫ اهمیّت حراست از بیت‌المال. ۲۱۳
- ۴٫ ۲٫ ۵٫ پای‌بندی حضرت به حراست از بیت‌المال. ۲۱۷
- ۲٫ ۵٫ برخورداری همگان از سرانۀ برابر. ۲۲۶
- ۲٫ ۵٫ بازرگانی و تولید ۲۲۹
- ۲٫ ۵٫ اعتدال و میانه‌روی. ۲۳۲
نتیجه‌گیری. ۲۳۶
پیشنهادها ۲۳۷
منابع و مأخذ ۲۳۸
منابع فارسی. ۲۳۸
منابع عربی. ۲۴۲
مقدّمه
همواره پرداختن به موضوعات مختلف در آموزه‌های دینی، مورد توجّه اهل تحقیق و پژوهش بوده است و هرکسی به تناسب شرایط مختلف، به برّرسی موضوعی در آموزه‌های دینی پرداخته است. یکی از منابع گران‌سنگ که از دیدگاه دقیق و نافذ امیرالمؤمنین (×) ما را به واقعیّت‌های جهان رهنمون می‌سازد، نهج البلاغه است. هرکسی از دیدگاه خود در این کتاب غور می‌کند و موضوعاتی را برّرسی می‌کند و کسانی هم هستند که به یک موضوع می‌پردازند، امّا هرکدام از منظری این موضوعات را شناسایی می‌کنند. یکی از موضوعات اجتماعی که در نهج البلاغه، بایستی بدان پرداخته شود، علل فروپاشی و انحطاط جوامع است.
دغدغۀ بسیاری از دولتمردان و زمامداران این است که دوران حکومت و فرمانروایی خود را افزایش دهند و به‌طور ناگهانی و سریع از صفحۀ روزگار محو نشوند. طبق اصل قانونمند بودن جوامع و شباهت سرنوشت ملل و اقوام گوناگون، تعالی و انحطاط جوامع، عزّت و ذلّت آن‌ها، از روی تصادف نخواهد بود. هر دولتی تلاش می‌کند تا سال‌های متمادی، قدرت و حکومت را در دست داشته باشد و با اقتدار بیشتری، حکمرانی کند، از این‌رو این موضوع بسیار حائز اهمیّت است و باید این عوامل از آموزه‌های دینی استخراج شود تا دولت‌ها از این عوامل دوری کنند و عواملی که قدرت آن‌ها را تحکیم می‌کند، به کار ببندند.
یکی از موضوعاتی که در بیانات رهبر معظّم انقلاب مشاهده می‌شود، بحث انحطاط جوامع است که گویی یکی از مطالبات دیرین ایشان، استخراج و استنتاج این بحث از نهج البلاغه است. ایشان در خطبه‌های نمازجمعه سال ۱۳۶۷ در این‌باره فرمودند:
«عواملی که در درون جامعه به وجود می‌آید و جامعه را به ضعف و انحطاط دچار می‌کند و موجب زوال جامعه و دولت حق می‌شود، در قرآن و حدیث شمرده شده است. اگر قرآن و نهج البلاغه، و احادیث را مطالعه کنیم، خواهیم دید که خدای متعال و اولیای معصومین (^) این موضوع را بسیار مهم دانسته‌اند و به قدر کافی به ما مردم درباره آن توصیه کرده‌اند و راه و چاه را نشان داده‌اند.»[۱]
دربارۀ علل سقوط و انحطاط جوامع، رساله‌هایی نگاشته شده است که هرکدام از زاویه‌ای به این موضوع پرداخته‌اند، امّا به جهت اهمیّت موضوع و جامع نبودن مباحث پیشین، بر آن شدیم رساله‌ای جدید بنویسیم و گوشه‌ای دیگر از این مبحث مهم را بازگو کنیم.
پیش از پرداختن به متن اصلی، دو تذکر لازم است:
۱ـ تمام ارجاعات نهج البلاغه، و شماره‌گذاری خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها، بر اساس فهرست نسخۀ صبحی صالح است.
۲ـ در ترجمۀ متون نهج البلاغه، از کتاب‌های زیر استفاده شده است:
- ترجمه حسین انصاریان، چاپ دوم، تهران، پیام آزادى، ۱۳۸۶؛
- ترجمه و شرح على نقى فیض الاسلام اصفهانى، چاپ پنجم، تهران، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام، ۱۳۷۹؛
- ترجمه جعفر شهیدى، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ چهاردهم، ۱۳۷۸؛
- جعفری، سیّد محمّد مهدی، پرتوی از نهج البلاغه، چاپ دوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴٫
بخش اوّل
کلّیات و مفاهیم
فصل اوّل
کلّیات و مفاهیم
توجّه به مقدّماتی چون بیان مسألۀ تحقیق، سؤالات، فرضیّات، اهداف و ضرورت آن برای دست‌یابی به دورنمایی از جهت پژوهش رساله و مسیر حرکت علمی آن، الزامی است. از این رو در بخش کلیّات به آن‌ها پرداخته‌ایم.
